Δ. Μπουραντάς: Το «σύστημα» επιβραβεύει τις λάθος συμπεριφορές και τιμωρεί τις έντιμες!

Έμπνευση, δημιουργία, αξίες, όραμα, λέξεις που έχουν χάσει το νόημα τους. Υπάρχουν όμως ακόμη κάποιες προσωπικότητες που μπορούν και δίνουν πνοή στην χαμένη αίγλη της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Ο πιο κατάλληλος είναι ο καθηγητής και συγγραφέας, Δημήτρης Μπουραντάς. Διδάσκει Ηγεσία στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, έχει συγγράψει αρκετά βιβλία, ένα εξ’ αυτών, το « Όλα σου τα ‘μαθα, μα ξέχασα μια λέξη», έχει ξεπεράσει τα 200.000 αντίτυπα και τέλος, είναι επικεφαλής της νέας πολιτικής κίνησης “κοινωνία αξιών“.

• Κύριε Μπουραντά έχετε πει επανειλημμένα ότι «ζητείται πεφωτισμένη ηγεσία», ίσως η πιο αναγκαία αγγελία των ημερών μας…

«Πάντα ήταν, έχουμε ένα τεράστιο έλλειμμα ηγεσίας και ένα τεράστιο περίσσευμα ηγεμονίας και παγκόσμια, αλλά στην χώρα μας ακόμη περισσότερο. Άλλωστε αν δεν συνέβαινε αυτό, δεν θα είμαστε το παγκόσμιο παράδειγμα προς αποφυγή, αυτή η χώρα με τόσα προσόντα το 2012 έχει συσσίτια, 1.500.000 ανέργους, βρίσκεται σε τραγική κατάσταση η οποία ακόμα δεν έχει φτάσει στο πάτο της. Υπάρχει λοιπόν ένα τεράστιο έλλειμμα ηγεσίας, περίσσευμα ηγεμονίας, διότι άλλο ηγεμόνας άλλο ηγέτης, ο ηγέτης είναι αυτός που εμπνέει, που θεωρεί ότι πρέπει να υπηρετεί το κοινό καλό και μέσα από αυτό να ικανοποιείται και ο ίδιος ενώ ο ηγεμόνας πιστεύει ότι το κοινό καλό πρέπει να υπηρετεί το ατομικό του καλό και αυτόν που τον στηρίζουν, είτε είναι το κόμμα του, είτε οι κόλακες του, είτε τα πρωτοπαλίκαρα του. Δεν έχουμε ηγεσίες που να έχουν την δύναμη να οδηγήσουν, να πείσουν, να καθοδηγήσουν, να διδάξουν, όπως ο Γκάντι και άλλοι ηγέτες, να έχουν όραμα, στρατηγική και να ξέρουν πως θα την υλοποιήσουν, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη των ανθρώπων, γιατί αν δεν επιτευχθεί αυτό δεν θα μπορέσουν να σε ακολουθήσουν εθελοντικά και πρόθυμα. Πρέπει να τους οδηγήσεις σε πρόοδο για το κοινό καλό, κατά τον Αριστοτέλη, αυτό είναι πεφωτισμένη ηγεσία, η οποία επίσης δεν είναι μόνο ένα άτομο, είναι και συλλογική».

• Υπάρχει κάποιος πολιτικός, είτε από το παρελθόν, είτε σήμερα, που θα του βάζατε καλή βαθμολογία, αφού διδάσκετε το μάθημα ηγεσίας;

«Ο ηγέτης πρέπει να είναι και μάνατζερ γιατί αν δεν είναι μάνατζερ δεν θα μπορεί να υλοποιήσει. Θα έβαζα καλή βαθμολογία στον Κωνσταντίνο Καραμανλή, μετά το 1974, παρόλο που δεν συμφωνούσα πολιτικά μαζί του, αλλά νομίζω ότι θα του έβαζα καλό βαθμό για κάποιες ηγετικές πρωτοβουλίες που πήρε και τις υλοποίησε. Καλό βαθμό θα έβαζα και στον Ελευθέριο Βενιζέλο και στον Μπάρακ Ομπάμα. Όμως θέλω να θέσω ένα ερώτημα, γιατί έχουμε έλλειμμα ηγεσίας; Θα το συνδέσω και με τον Κ. Καραμανλή, πιθανόν και λίγο με τον Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος ενέπνεε, ενθουσίαζε, κέρδιζε εμπιστοσύνη αλλά δεν υλοποιούσε, δεν ήταν μάνατζερ, για αυτό είχαμε αυτά που είχαμε… Με πολλές επιφυλάξεις γιατί δεν ξέρω αν θα θελε να υλοποιούσε ή δεν μπορούσε. Ο ηγέτης πρέπει να περιτριγυρίζεται από σωστούς συνεργάτες και να αφήνει διαδόχους και καλύτερους από αυτόν για να έχουμε πρόοδο. Το έλλειμμα ηγεσίας λοιπόν είναι επειδή οι αναρριχώμενοι στην πολιτική και μιντιακή εξουσία, δεν αντλούν την δύναμη τους από την κοινωνία. Πλέον, δεν είναι ότι δεν έχουμε προσωπικότητες, απλά τώρα την δύναμη τους την αντλούν από τα συμφέροντα, κατά συνέπεια δεν έχουν την δύναμη της επιρροής για να κερδίσουν τον κόσμο. Ο Κ. Καραμανλής είχε αντλήσει την δύναμη του από την κοινωνία για λόγους μεταπολίτευσης, ήρθαμε από μια χούντα, άρα είχε πολλή δύναμη και μπορούσε να πει π.χ. εγώ θα νομιμοποιήσω το ΚΚΕ και ας είχε τόσους δεξιούς ψηφοφόρους».

Ο κ. Μπουραντάς με τον δημοσιογράφο του newsaction.gr, Γιάννη Πανταζόπουλο

• Είστε επικεφαλής της “κοινωνίας αξιών“, μπορεί αυτή η πολιτική δημιουργία να βρει έδαφος επιτυχίας σε μια κοινωνία ατομιστική, που διακατέχεται από έλλειμμα παιδείας και αξιών;

«Καταρχήν το ατομιστική δεν είναι στο DNA, η εθνική ομάδα μπάσκετ και ποδοσφαίρου ήταν μια γροθιά και είχαν παγκόσμιες επιδόσεις. Έχουμε έρευνα που λέει ότι πράγματι στην συνεργασία σε 61 χώρες είμαστε στην 61η θέση ενώ στις κλίκες, στις κλειστές ομάδες είμαστε στην 25η θέση. Όμως ο Έλληνας έχει και αρετές, φιλότιμο, περηφάνια, ανδρεία, λεβεντιά, αλληλεγγύη, συναίσθημα, φιλία, αν η ηγεσία μπορέσει να αξιοποιήσει αυτά τα θετικά μέσα από το «παράδειγμα» και από την άλλη πλευρά βάλει ένα πλαίσιο που ευνοεί το «εμείς» και τιμωρεί το «εγώ», τότε θα δείτε ότι θα συμμορφωθεί, γιατί είναι συνεργάσιμος ο Έλληνας στην Αμερική ή στην Ευρώπη, έχουν ένα πλαίσιο. Άρα, αν υπάρξει ένα άλλο πολιτικό σύστημα ή πολιτικός πολιτισμός που στηρίζεται στην ακεραιότητα, στην εντιμότητα, στην ειλικρίνεια, στην αυθεντικότητα και στην ικανότητα οι Έλληνες θα ακολουθήσουν. Δείτε, ένα απλό παράδειγμα, όταν βάλανε το ‘πλαίσιο’ των Ολυμπιακών Αγώνων, τότε πόσο εξαιρετικά συνεργαστήκαμε ακόμα και στους δρόμους. Ο Έλληνας θέλει να τον πείσεις να σε εμπιστευτεί, να του δείξεις την ηγεσία μέσω παραδείγματος, να εννοείς ότι θα το τηρήσεις και να τα κάνεις αυτά θα ακολουθήσει. Επίσης, πάντα υπήρχε ένα ποσοστό Ελλήνων σκεπτόμενων που ανεξάρτητα τι ψηφίζαμε ή που διαφωνούσαμε, θέλαμε το ‘εμείς’, την διαφάνεια, την φρόνηση, την αξιοκρατία, την αποτελεσματικότητα αλλά η οποία όμως ήταν στο περιθώριο και δεν εκφραζότανε. Επιπρόσθετα, υπήρχε και ένα ποσοστό Ελλήνων που είχε εφησυχάσει, είχε αλλοτριωθεί και βλέποντας τα αποκαΐδια που άφησε αυτή η περίοδος να μετανοεί εξ’ ανάγκης. Ακόμα και αυτός που φοροδιέφευγε, έφτιαξε μια βίλα 500 τετραγωνικά, πήρε και 2 ακριβά αυτοκίνητα, ένα πολύ καλό εξοχικό, αυτά τώρα έχουν πάει στον 1/3 και έχει και 2 παιδιά με μεταπτυχιακά άνεργα… Υπάρχει δηλαδή και μια μετάνοια λόγω των λαθών που κάναμε. Το έδαφος κατά συνέπεια υπάρχει για μια πολιτική πρωτοβουλία όπως η “κοινωνία αξιών“’, η οποία στηρίζεται στην διαδρομή των ατόμων και όχι την ρητορική τους, που συνθέτει όλους αυτούς τους σκεπτόμενους σε μια δύναμη, όχι μάζα, που θα κάνει την αναδόμηση, την ανατροπή. Ο πήχης είναι ψηλά, δεν θέλουμε να μπούμε με ένα 3 – 4% αλλά με ένα ποσοστό δυναμικής που θα καταφέρει να κάνει και τα υπόλοιπα κόμματα να συμμορφωθούν και να ακολουθήσουν».

• Αναφερθήκατε στο Γκάντι, ο οποίος έλεγε «ότι πρέπει να είσαι η αλλαγή που θέλεις να έρθει», αυτό φαντάζομαι είναι και το κίνητρο της “κοινωνίας αξιών“.

«Είναι αυτό καθώς και η ρήση του Τζόν Κένεντι που έλεγε “μην ρωτάς τι κάνει η πατρίδα σου για σένα, αλλά τι κάνεις εσύ για την πατρίδα σου”. Ο Γκάντι, με την φράση που αναφέρατε εννοεί να κοιτάξουμε τον καθρέφτη ως πολίτες και να πούμε εμείς τι κάναμε… Δεν τα φάγαμε μαζί με τον Πάγκαλο, είναι όχι ηλιθιότητα αυτό που κάνει, αλλά πολύ σκεπτόμενο για να δημιουργήσει συνενοχή στους πολίτες. Ευθύνη ότι εφησυχάσαμε, αλλοτριωθήκαμε, βολευτήκαμε, τους στηρίξαμε την έχουμε, άρα αν θες να αλλάξει ο πολιτικός πολιτισμός στην χώρα σου, δεν μπορεί να μην αλλάξεις και εσύ, δεν μπορεί να ζητάς από τον πολιτικό να είναι υπεύθυνος και συ να σαι ανεύθυνος. Πρέπει να αλλάξεις τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς».

“Αυτή την περίοδο

φτιάχνω ένα βιβλίο

που θα κυκλοφορήσει

στο εξωτερικό”

• Σε ένα από τα βιβλία σας έχει σε ένα κεφάλαιο ένα τίτλο που λέει «πλεόνασμα εκπαίδευσης και έλλειμμα παιδείας», αυτό μπορεί να ανατραπεί;

«Ναι, προσέξτε, γιατί το είπα αυτό, έχουμε όλη την μέση και πανεπιστημιακή εκπαίδευση, την έχουμε στενέψει πάρα πολύ, έχουμε υποβαθμίσει την επαγγελματική εκπαίδευση, απαξιώσαμε χρήσιμα και επικερδή επαγγέλματα. Οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές που αφορούν τον πολιτισμό, την παιδεία, τις αξίες για μια ευημερούσα κοινωνία, δεν αναπτύσσονται, ακόμα και αυτόν τον αρχαίο πολιτισμό, χρησιμοποιούν ρήσεις οι ξένοι και εμάς τα παιδιά διαβάζουν αρχαία και δεν έχουν καταλάβει. Αυτή την περίοδο φτιάχνω ένα βιβλίο που θα κυκλοφορήσει στο εξωτερικό, που θα στηρίζεται στις ρήσεις των φιλοσόφων και θα συνδέονται με ζητήματα ηγεσίας, είμαι σίγουρος ότι θα πάει πολύ καλά. Διδάσκονται λοιπόν πολλά πράγματα κακά και δεν διαμορφώνονται πολίτες, έχω πει στον γιό μου, αν θες να γίνεις κηπουρός, να γίνεις αλλά πρέπει να έχεις παιδεία, γιατί έτσι θα γίνει καλός κηπουρός και θα βγάζεις και περισσότερα χρήματα».

• Το σύστημα είναι αυτό που μας διαμορφώνει ή μπορούμε εμείς να αλλάξουμε το σύστημα;

«Εδώ θα απαντήσω με την αγαπημένη μου ρήση, του Έρικ Φρομ, που έλεγε ‘είμαστε αποτελέσματα της ιστορίας αλλά ταυτόχρονα γράφουμε την ιστορία’. Δηλαδή, πράγματι μας διαμορφώνει το σύστημα, τα μίντια μας μεταδίδουν πρότυπα, το πολιτικό σύστημα μας οδηγεί σε ανέντιμες συμπεριφορές αφού ο φοροφυγάς επιβραβεύεται και ο έντιμος τιμωρείται. Άρα, είμαστε αποτελέσματα του συστήματος αλλά ταυτόχρονα, επηρεάζουμε και εμείς το σύστημα με την ψήφο μας, την συμμετοχή μας και τις συμπεριφορές μας. Η ελευθερία μας που την αναλύει ο Έρικ Φρομ στο βιβλίο του ‘ο φόβος μπροστά στην ελευθερία’ είναι αρκετά μεγάλη αλλά δεν την αξιοποιούμε και αφηνόμαστε στα καταναλωτικά πρότυπα, με μια λέξη στα «θέλω των άλλων», νομίζοντας ότι είναι δικά μας θέλω. Το να θέλει ένα παιδί την τσάντα ‘LouisVuitton’ δεν είναι δικό του θέλω, του το επιβάλλανε. Το ‘αγκάθι της σύγκρισης’ θα πρέπει, όπως λέει ο Σοπενχάουερ, να το βγάλω από το σώμα μου. Πολλοί από τους περιορισμούς που μας βάζει το σύστημα είναι ψευτοπεριορισμοί, αν θέλουμε μπορούμε να μην τους ακολουθήσουμε, ακόμα και στους γονείς μας, ναι μεν, να σεβόμαστε, να αγαπάμε, να εκτιμούμε, να αναγνωρίζουμε τους γονείς μας, αλλά δεν μπορεί το απωθημένο του ο γονιός να μου το βγάλει πάνω μου. Φυσικά δεν θα τους απορρίψουμε, αλλά δεν μπορεί να μας βάλουν και στις δικές τους φυλακές».

• Εχετε πει «η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα που οι έλληνες δεν συμπεριφέρονται ως έλληνες»…

«Είχε έρθει ο Τόμας Φρίντμαν, ο δημοσιογράφος των ‘New York Times’, να μου κάνει μια συνέντευξη και μου είπε θέλω να μου εξηγήσεις ‘γιατί όταν οι Ελληνες πάνε στην Αμερική και αλλού συμπεριφέρεστε ως υπεύθυνοι πολίτες, επιτυχημένοι με καριέρα, έχουμε πολλούς στην Αμερική’ και τότε του απάντησα με την φράση που αναφέρατε. Γιατί αυτό;, γιατί το σύστημα που λέγαμε, είναι τέτοιο που αναγκάζει τους ανθρώπους σε λάθος συμπεριφορές, τις επιβραβεύει αυτές τις λάθος συμπεριφορές και τιμωρεί τις έντιμες. Άρα, αυτό το πλαίσιο μας κάνει να μην λειτουργούμε όπως στο εξωτερικό. Έχουμε αρετές και τις επιδεικνύουμε έξω, που το σύστημα τις ευνοεί σε σχέση με την Ελλάδα».

“Δεν πρέπει στο βωμό

της κατανάλωσης

να κάνουμε το λάθος

που έλεγε ο Σοπενχάουερ”

• Διασχίζουμε τον δρόμο της κατανάλωσης και του υλικού, έχοντας εγκαταλείψει απολαύσεις που θα έκαναν την ζωή μας καλύτερη, όπως ελεύθερος χρόνος, ψυχική ηρεμία, δυνατή φιλία… Που πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό;

« Έρωτας, φύση, καλλιέργεια, πνευματικότητα… Αυτό συμβαίνει γιατί η ευθύνη είναι και από τις δύο πλευρές, το καπιταλιστικό σύστημα για να μπορέσει να σε εκμεταλλευτεί ως εργαζόμενο, πρέπει πρώτα να σε εκμεταλλευτεί ως καταναλωτή. Το να έχεις ψυχική ηρεμία με την φίλη σου, δεν βγάζει κανείς λεφτά… Το να σου πω όμως, ότι αν πάρεις αυτό το αυτοκίνητο θα βρεις ωραία γκόμενα που περνάς καλά… Εκεί κάποιος θα βγάλει λεφτά. Κατά συνέπεια μας έχει βάλει το σύστημα να ικανοποιούμε με λάθος τρόπο, λάθος ανάγκες. Από την άλλη πλευρά πρέπει και εμείς να σκεφτούμε ορθολογικά και να πούμε επιτυχημένη ζωή δεν είναι η απόκτηση υλικών αγαθών, πόσοι από αυτούς που έχουν φήμη και πλούτο αυτοκτονούν, παθαίνουν κατάθλιψη, ζουν χειρότερα από αυτούς που ικανοποιούν τις βασικές τους ανάγκες. Δεν πρέπει στο βωμό της κατανάλωσης να κάνουμε το λάθος που έλεγε ο Σοπενχάουερ, ότι ‘είναι όπως το νερό της θάλασσας, όσο περισσότερο πίνουμε, τόσο πιο πολύ διψάμε’. Στο χέρι μας είναι να πούμε ότι είμαστε ελεύθεροι, να αποφασίσουμε ότι εγώ έτσι θέλω να ζήσω την ζωή μου και θα την ζήσω».

• Η ποιητική σας συλλογή φέρει τον τίτλο «Κραυγή Σιωπής», θα μπορούσε να είναι και ένας τίτλος της εποχής που ζούμε…

«Η κοινωνία σιωπά, γιατί είναι φοβισμένη, τρομοκρατημένη, σε σύγχυση, απελπισμένη, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αισθάνεται ή ότι δεν θέλει να πει πάρα πολλά. Με αυτή την έννοια η ποιητική συλλογή περιέχει ποιήματα έντονα πολιτικά, ιδεολογικά και υπαρξιακά. Εκφράζουν μια κοινωνία που θέλει να πει ότι έκανα λάθος, ότι μας αξίζει μια άλλη Ελλάδα, ότι δεν βλέπω μια αχτίδα αισιοδοξίας… Αυτά είναι μια κραυγή σιωπής που δεν βγαίνει, αλλά που πρέπει να βγει και εγώ θέλω να την εκφράσω με ποιήματα».

• Γιατί οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν γίνει τόσο επιφανειακές; Έχετε πει κάτι πολύ εύστοχο, «η ψυχή και η καρδιά μας χάνεται μέσα στο απύθμενο πηγάδι της κατανάλωσης, των υλικών αγαθών και της κακόγουστης διασκέδασης»…

«Τα καταναλωτικά πρότυπα που μας έχουν επιβάλλει έχουνε κάνει ρήξη του αξιακού μοντέλου και όταν αξίζει περισσότερο η επίδειξη, μειώνονται οι άλλες οι αξίες. Βιώνουμε, φαντασιωνόμαστε, φτιάχνουμε τον ιδανικό μας εαυτό, δηλαδή το πώς θέλουμε να είμαστε, μέσα από τα στερεότυπα ή τα καταναλωτικά πρότυπα που μας έχουν επιβληθεί».

“Για να μπορέσουμε

να παίξουμε καλά τους ρόλους μας

εξαρτάται από την προετοιμασία

που έχουμε κάνει”

• «Η ζωή δεν είναι πρόβα, η κάθε μέρα είναι πρεμιέρα»…

«Η ζωή δεν είναι πρόβα, ακόμη και αυτή την συνέντευξη που κάνουμε τώρα για παράδειγμα δεν την έχουμε προβάρει, έτσι κάθε μέρα παίζουμε επί σκηνής χωρίς πρόβα. Όμως για να μπορέσουμε να παίξουμε καλά τους ρόλους μας εξαρτάται από την προετοιμασία που έχουμε κάνει, από το πώς ωριμάζουμε, από το μαθησιακό μας ταξίδι, πως αποκτούμε γνώσεις, έτσι ώστε όταν βγούμε χωρίς πρόβα να παίξουμε καλά για μας και τους άλλους».

• Γιατί ενώ υπάρχει τόσο φως πολλοί άνθρωποι επιλέγουν το σκοτάδι;

«Γιατί δεν αγαπάμε τον εαυτό μας, δεν έχουμε αυτοκυριαρχία, η μεγαλύτερη νίκη είναι να κατακτήσεις τον εαυτό σου, άρα λοιπόν, αν πιστεύαμε στον εαυτό μας δεν θα αφήναμε να μας συμπαρασύρει το σκοτάδι, να μας πάει η ζωή και οι άλλοι εκεί που θέλουν αυτοί να μας πάνε, θα πηγαίναμε εμείς προς το φως και την ζωή που θα θέλαμε εμείς να κάνουμε. Δεν συνειδητοποιούμε τις εξαρτήσεις και τους ψευτοπεριορισμούς μας και εκεί είμαι μια αντίφαση, παραμελούμε την ατομικότητα όντας ιδιώτες, ατομικότητα σημαίνει ο καθένας ξεχωριστός. Αφήνουμε λοιπόν, την ατομικότητα να την προσδιορίζουν οι άλλοι και ισοπεδωνόμαστε και ταυτόχρονα μέσα σε αυτό λειτουργούμε και εγωιστικά».

• Τι μπορεί να τροφοδοτήσει την δημιουργικότητα;

«Οι έρευνες λένε ο πιο σημαντικός παράγοντας να είναι κανείς δημιουργικός είναι η θέληση, ‘να θέλει’. Εγώ όταν έγραφα το ‘Όλα σου τα ‘μαθα, μα ξέχασα μια λέξη’, ήθελα ένα τίτλο έξω από το κουτί, να μην μοιάζει με κανένα, το έψαξα για να το βρω, αν δεν το ψάξεις δεν θα βρεις ποτέ. Ο Έντισον, ο μεγαλύτερος εφευρέτης έλεγε, ‘1% είναι έμπνευση και 99% είναι προσπάθεια’. Για να κάνεις όμως προσπάθεια για την δημιουργική ιδέα, θα πρέπει να το θέλεις».

“Μάθηση και επιμονή,

να μαθαίνεις από την κάθε

σου αποτυχία…”

• Πολλές μικρές ήττες, μπορούν να οδηγήσουν σε μια μεγάλη νίκη;

«Καταρχήν, επιτυχία δεν είναι να μην πέσεις, αλλά κάθε φορά που πέφτεις να μπορείς να ξανασηκώνεσαι. Αν έχεις πολλές αποτυχίες δεν σημαίνει ότι θα επιτύχεις κάθε φορά, εκτός και αν μαθαίνεις από κάθε λάθος. Ο Σανταγιάνα είχε πει ‘αν δεν μάθεις από τα λάθη του παρελθόντος, είναι σίγουρο ότι θα τα επαναλάβεις και στο μέλλον’. Μάθηση και επιμονή, να μαθαίνεις από την κάθε σου αποτυχία, στο βιβλίο μου «Επί Σκηνής χωρίς Πρόβα», αναφέρω την περίπτωση του Λίνκολν που είχε απίστευτες αποτυχίες στην προσωπική και πολιτική του ζωή και εκλέχθηκε Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών».

• Διαβάζοντας το εκπληκτικό βιβλίο σας, « Όλα σου τα ‘μαθα, μα ξέχασα μια λέξη», μου ήρθε μια φράση στο μυαλό μου, «οι ζωές μας αρχίζουν να τελειώνουν την στιγμή που θα σιωπήσουμε για πράγματα που έχουν σημασία»…

«Η σιωπή έχει δύο διαστάσεις, πρώτον να σιωπήσουμε, να μην εκφράζω αυτά που σκέφτομαι, αυτά που βλέπω, που αισθάνομαι, που θέλω, που πιστεύω. Σιωπούν τα παιδιά μες στην οικογένεια, υπουργοί απέναντι στον Πρωθυπουργό, υπάρχει πολύ σιωπή… Από την άλλη πλευρά, νομίζω πως αυτό που είπατε έχει να κάνει περισσότερο με εμάς τους ίδιους, δηλαδή δεν τολμούμε πολλές φορές στα πλαίσια του εσωτερικού διαλόγου, να πούμε κάποια πράγματα σημαντικά στον εαυτό μας, είτε θετικά, είτε αρνητικά, είτε είναι αλήθειες, παραμυθιαζόμαστε… Άρα τότε ζεις μια αβίωτη ζωή, μια συμβατική ζωή, δεν ζεις μια αυθεντική ζωή με νόημα…».