240 χρόνια από την ίδρυση της Μαριούπολης Ουκρανίας από Έλληνες

*Της Ντόρας Βακιρτζή , Ινστιτούτο Κοινωνικής Δυναμικής

Η παρουσία των Ελλήνων στην Αζοφική (γνωστή ως Μαιώτις λίμνη κατά την αρχαιότητα) χρονολογείται από τον 3ο αιώνα π.Χ. όταν οι Μιλήσιοι ίδρυσαν τη αποικία Τάναϊς στην εσχατιά της Ευρώπης , στις εκβολές του ομώνυμου ποταμού (σήμερα γνωστός ως Ντον). Η μεγάλη όμως εγκατάσταση των Ελλήνων στην περιοχή έγινε το 1789 από μαζική μετεγκατάσταση ελληνικών πληθυσμών από την Κριμαία. Οι Έλληνες αποίκησαν την Κριμαία ήδη από 8-7αιώνα π.Χ. με σημαντικότερες αποικίες το Παντικάπαιον (σημερινό Κέρτς) , Νυμφαίον , Κιμμερικόν, Χερσόνησος , Θεοδοσία. Οι πρώτοι άποικοι ήλθαν από την Μίλητο 7-6π.Χ αιώνα και αργότερα από την Ηράκλεια του Πόντου (τον 5 αιώνα π.Χ.)

Ο Ελληνισμός της Κριμαίας ήκμαζε μέχρι τον 13μ.Χ. αιώνα μέχρι την έλευση των Ενετών και Γενουατών στην περιοχή. Η κυριαρχία των Οθωμανών το 1474 στα νότια παράλια και ιδιαίτερα των Τατάρων στον Βορρά (Ταταρικό Χανάτο) δημιούργησε σκληρές συνθήκες υποτέλειας και πιέσεων εξισλαμισμού.

Με τη κάθοδο των Ρώσων στην ευρύτερη περιοχή και βασικά μετά την Ρωσοτουρκική συνθήκη Κιουτσούκ Καϊρνατζή, οι Ρώσοι θα καταστρώσουν σχέδιο αξιοποίησης των ερημωμένων περιοχών της Αζοφικής με παράλληλη αποδυνάμωση του Ταταρικού Χανάτου. Το σχέδιο περιλαμβάνει απομάκρυνση του πλέον οικονομικά αποτελεσματικού ανθρώπινου δυναμικού της Κριμαίας (Χριστιανικοί πληθυσμοί) και εγκατάσταση του στις στέπες στης Αζοφικής. Η μετεγκατάστααη δρομολογήθηκε με απόφαση της Μεγάλης Αικατερίνης με παράλληλη παραχώρηση ιδιαίτερων προνομίων (Ρωσική υπηκοότητα, παραχώρηση μεγάλων κλήρων, απαλλαγή από στρατιωτική θητεία, διοικητική αυτονομία, δικαστική αυτονομία).

Έτσι, το 1778 με την πνευματική καθοδήγηση του Μητροπολίτη και μετέπειτα Αγίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας Ιγνατίου και την στρατιωτική προστασία του Ρώσου στρατηγού Α.Σουβόροφ, 31.098 Χριστιανοί (8 πόλεις και 66 χωριά) εκ των οποίων 18.394 Έλληνες, μεταφέρθηκαν από την Κριμαία βορειότερα στην περιοχή του Αικατερίνοσλαβ . Μετά από μικρή παραμονή εκεί, το 1779 οι Έλληνες κατέβηκαν νοτιότερα, στα παράλια της Αζοφικής , και ίδρυσαν την πόλη Μαριούπολη στις όχθες του ποταμού Κάλμιου και 20 χωριά σε μια έκταση 8.114τετρ.χλμ. Μεταξύ των ιδιαίτερων προνομίων που παραχώρησε η Μ.Αικατερίνη ήταν και η αποκλειστική εγκατάσταση Ελλήνων στην περιοχή αυτή. Οι νέοι κάτοικοι ασχολήθηκαν κυρίως με αγροτικές εργασίες. Στα 1859 η ρωσική κυβέρνηση καταργεί την αυτονομία και την αποκλειστική εγκατάσταση Ελλήνων στην περιοχή στα πλαίσια σχεδίου εκβιομηχάνισης και αξιοποίησης του πλούσιου σε μεταλλεύματα υπεδάφους της περιοχής.

Επιπλέον ακολούθησε μια πολιτική εκρωσισμού με κατάργηση των ελληνικών σχολείων και της εκκλησιαστικής λειτουργίας στην ελληνική γλώσσα. Ελάχιστα συγγράμματα κυκλοφορούν με απόδοση του ελληνικού λόγου με ένα εμπλουτισμένο κυριλλικό αλφάβητο . Η μεγάλη πολιτιστική αναγέννηση του Ελληνισμού της Αζοφικής θα γίνει το 1926 στα πλαίσια της πολιτικής των Μπολσεβίκων περί πολιτιστικής ανάπτυξης των μειονοτήτων. Καθιερώνεται η διδασκαλία της ελληνικής δημοτικής γλώσσας στα σχολεία με μία ορθογραφία κοντά στον προφορικό λόγο. Από το αλφάβητο απαλείφθηκαν τα γράμματα ξ, ψ, ω. Το «ου» αντικαταστάθηκε με το «υ», ενώ χαρακτηριστικοί ήχοι της ρωμαίικης γλώσσας αποδόθηκαν με ςς, ζζ,τζ, ςτζ.
Το 1928 δημιουργούνται 3 ελληνικές νομαρχίες και στις δημόσιες υπηρεσίες χρησιμοποιούνται οι τοπικές διάλεκτοι. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι στον Ελλαδικό χώρο, η χρήση της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση καθιερώθηκε μόλις το 1976.
Στην άνθηση της ελληνικής γραμματείας συνέβαλε καθοριστικά ο εκδοτικός οίκος του Δονμπάς «Κολεχτιβιστίς» (πρώτη έκδοση 1930), που εξέδιδε την ομώνυμη αγροτική εφημερίδα, σχολικά βιβλία υπό την επιμέλεια του δάσκαλου Αμφικτύωνα Δημητρίου, μεταφράσεις μεγάλων ρωσικών έργων (Πούσκιν, Τσέχωφ κ.ά.). Τα ιδιαίτερα θέματα που απασχόλησαν τον οίκο ήταν η εξάλειψη του αναλφα-βητισμού, το γλωσσικό ζήτημα, η υποστήριξη της νέας ελληνικής δημιουργίας.

Τον εκδοτικό οίκο υποστήριζε συγκροτημένη φιλολογική ομάδα η γνωστή και ως «κολεχτίβα των συνεργατών της σύνταξης και η Μαριουπολίτικη ρωμαίικη φιλολογική γρούπα» με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Γεωργή Κωστοπράβ (1903-1938). Ελληνικά έργα παίζονται στο Κρατικό Ελληνικό Θέατρο της Μαριούπολης , ιδρύεται η Ελληνική Παιδαγωγική Ακαδημία, Ελληνικά μουσικά και χορευτικά σχήματα.

Μέχρι και το 1937 υπάρχει πλούσια και πολύ σημαντική παραγωγή για την ελληνική γραμματεία. Το έργο του Κωστοπράβ επαινέθηκε ιδιαίτερα από προσωπικότητες όπως ο Γκόργκι και ο Μαξίμ Ρίλσκι , ενώ κατά την εφημερίδα Εμπρός Ν.Υόρκης σε άρθρο του 1936 αναφέρεται ότι η ποίηση του Κωστοπράβ πρέπει να καταταχθεί ανάμεσα στα καλύτερα λυρικά έργα που μας έδωσε τα «τελευταία χρόνια» η νεοελληνική ποίηση. Η δημιουργική αυτή περίοδος θα ανασταλεί από την Σταλινική πολιτική το 1937 στα πλαίσια της «Ελληνικής Επιχείρησης του Υπουργείου Εσωτερικών Υποθέσεων – NKVD».

Τότε με μόνο κριτήριο την εθνική ταυτότητα , η πνευματική ηγεσία του ελληνισμού θα αφανισθεί (3.470 θύματα το πρώτο έτος). Ο ελληνισμός θα διατηρήσει υπό σκληρές συνθήκες την πολιτιστική του ταυτότητα ανεπίσημα και πρωτίστως με την προφορική παράδοση. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, θα μετονομασθούν χωριά και πόλεις και η Μαριούπολη θα ονομασθεί Ζτάνωφ το 1948.
Μια νέα περίοδος αναγέννησης θα ξεκινήσει στο τέλος της δεκαετίας του 50 με την αποσταλινοποίηση.

Οι επιφανείς γλωσσολόγοι ελληνιστές Αντρέι Μπιλέτσκι & Τατιάνα Τσερνισόβα από το Πανεπιστήμιο του Κιέβου θα ασχοληθούν συστηματικά με την μελέτη της ρουμέϊκης γλώσσας . Δειλά–δειλά ο ελληνισμός της Αζοφικής αναζητά και πάλι την πολιτιστική του ταυτότητα, ερευνητές όπως ο Αλέξανδρος Ασλά θα ασχοληθούν με την καταγραφή της παράδοσης (ελληνικά τραγούδια, ποίηση) ενώ νέοι δημιουργοί θα κάνουν την εμφάνιση τους. Με την περεστρόικα το 1987 επανέρχεται η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας και νέα αυτονομία παραχωρείται σε όλες τις μειονότητες. Με την διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ οι Έλληνες της Αζοφικής συνεχίζουν την πορεία τους ως πολίτες της Ουκρανίας.
Δυστυχώς αυτή η σπουδαία λογοτεχνική σχολή θα μείνει άγνωστη στον ελλαδικό χώρο. Από τις φωτεινές εξαιρέσεις το λογοτεχνικό περιοδικό ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (εκδότης Κώστας Βαλέτας) που από τη δεκαετία του 80 θα κάνει προσπάθεια προσέγγισης του χώρου με εκτεταμένα αφιερώματα.
Άγνωστο στον Ελλαδικό χώρο θα παραμείνει και το έργο σπουδαίων Ελλήνων διεθνούς κύρους όπως του Arkhip Kuindzhi (1842-1910) επιφανή Ακαδημαϊκού ζωγράφου (έργα του πωλούνται ακόμη και σήμερα σε αφίσες στο Amazon), του τενόρου David Yuzhin Pisitko (1863-1923), της σοπράνου Akritove Ella (1934- ), του πιλότου Μπαχτζσιβαντζή Γκριγκόρι (1909-1943 ) χάρις στις δοκιμαστικές πτήσεις του οποίου έγινε εφικτή η αποστολή του Γκαγκάριν στο διάστημα κ.ά.

Διακεκριμένοι επιστήμονες όπως ο Βασίλης Καράζιν (1773-1842), που ίδρυσε το Πανεπιστήμιο του Χαρκόβου και πρωτοστάτησε στην ίδρυση πρώτου Υπουργείου Δημόσιας Εκπαίδευσης στη Ρωσία και την Ευρώπη, ο Dmitry Aynalov (1862-1939), Καθηγητής σε Πανεπιστήμια Καζάν, Αγ.Πετρούπολης , Ιστορικός Τέχνης, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Αγίας Πετρούπολης, ο Γεώργιος Τσελπάνωφ (1862-1936) μέλος της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, καθηγητής φιλοσοφίας στα Πανεπιστήμια Κιέβου & Μόσχας, ιδρυτής του Ψυχολογικού Ινστιτούτου εξακολουθούν να παραμένουν εν πολλοίς άγνωστοι στην Ελλαδική επιστημονική κοινότητα .

Πολλοί Έλληνες της Αζοφικής διακρίθηκαν και παρασημοφορήθηκαν είτε ως ήρωες του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου είτε για την εργασία τους, ενώ αρκετοί αναδείχθηκαν και σε πολιτικά αξιώματα.
Αλλά και στη σύγχρονη εποχή έχουμε αρκετές σημαντικές προσωπικότητες διεθνούς κύρους όπως ο Matsuka Henadii(1930-2017) που διέπρεψε στην Μοριακή Βιολογία, μέλος της Εθνικής Ακαδημίας της Ουκρανίας ,ο Victor Bayrahtar (1930-) φυσικός , Αντιπρόεδρος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας, ο Olexandr Fedorovych Vozianov (1938-) χειρούργος,ουρολόγος , ήρωας της Ουκρανίας, μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, Πρόεδρος της Ακαδημίας Ιατρικών Επιστημών, ο Konstantin Balabanov (1949-), Πρύτανης του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μαριούπολης.

Οργανωμένοι γύρω από την Ομοσπονδία Ελληνικών Συλλόγων Ουκρανίας με πρόεδρο την δυναμική κυρία Αλεξάνδρα Προτσένκο-Πιτσατζή, αγωνίζονται σήμερα για την διάδοση της ελληνικής γλώσσας και τη διάσωση της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς τους, ενώ παράλληλα διακατέχονται από έντονους συναισθηματικούς δεσμούς για την Ελλάδα, όπως αποτυπώνονται και στις μεγάλες γιορτές του ελληνισμού που οργανώνουν.

Στο Ινστιτούτο Κοινωνικής Δυναμικής θεωρούμε ότι η δύναμη του ελληνισμού είναι στην οικουμενικότητα του και η κάθε μορφής δικτύωση δίνει συνέργειες και τον ενισχύει. Η εσωστρέφεια του ελλαδικού χώρου είναι διαχρονική κοινωνική παθογένεια και είναι εμφανής και σε αυτή την περίπτωση. Ιδιαίτερα για τον Ελληνισμό της Αζοφικής θεωρούμε ότι υπάρχουν ιδιαιτερότητες που τον καθιστούν πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση μελέτης και έρευνας. Επιπλέον πιστεύουμε ότι είναι υποχρέωση μας η κάθε μορφής συμπαράσταση καθώς αυτός ειδικά ο ελληνισμός εμπλέκεται σε πολεμική σύρραξη λόγω γεωγραφικής θέσης ( στη ρωσο-ουκρανική κρίσης που ξεκίνησε το 2014). Χωριά είναι μοιρασμένα γύρω από την εμπόλεμη ζώνη ενώ ήδη υπάρχουν σημαντικές υλικές ζημιές και θύματα. Το Ινστιτούτο Κοινωνικής Δυναμικής πρόσφατα (11 Δεκεμβρίου) οργάνωσε στα πλαίσια των διαλέξεων του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Δήμου Κηφισιάς σε συνεργασία με τον διακεκριμένο ιστορικό και συγγραφέα Δρ.Βλάση Αγτζίδη ( ο οποίος έχει σημαντικό ερευνητικό έργο για την Παρευξείνιο Διασπορά), σχετική εκδήλωση με αφορμή την επέτειο των 240χρόνων από την εγκατάσταση των Ελλήνων στην περιοχή.

Στην εκδήλωση συμμετείχαν επίσης με πολύ ενδιαφέρουσες ομιλίες οι κ.Αλέξανδρος Ασλά Μουσικολόγος ερευνητής και η κα Εύα Παπαδάτου Υπεύθυνη Ευρώπης της Γ.Γ.Α.Ε του Υπ.Εξωτερικών. Ιδιαίτερη συγκίνηση προκάλεσε η προβολή βιντεοσκοπημένης εκδήλωσης « ΜΕΓΑ ΓΙΟΡΤΗ» που οργανώνεται κάθε χρόνο το φθινόπωρο από τους Έλληνες στην Ουκρανία. (την επιμέλεια του βίντεο είχε ο κ.Ελληνιάδης). Παράλληλα στο Ι.Κ.ΔΥΝ στα πλαίσια του τομέα δράσης μας που αφορά στον οικουμενικό ελληνισμό, σχεδιάζουμε και άλλες σχετικές δραστηριότητες σε ενημερωτικό , πολιτιστικό και ερευνητικό επίπεδο.

Εφημερίδα Εύξεινος Πόντος , Δεκέμβριος 2018