Να σοβαρευτούμε όλοι. Τα περιθώρια τελείωσαν.

Στο 2014 τελειώνουν τα περιθώρια για την απρόσκοπτα συνεχιζόμενη εσωτερική υποτίμηση, που κατευθύνεται και υλοποιείται με πρόσχημα την εξυγίανση και την ανταγωνιστικότητα.

Τελειώνουν τα περιθώρια διότι τελειώνουν οι αντοχές της κοινωνίας. Τελειώνουν οι αντοχές διότι:

Πρώτον, κάηκε όλο σχεδόν το “οικονομικό λίπος”.

Το λίπος που μας χρειάστηκε για την επιβίωση στον οικονομικό χειμώνα των τριών τελευταίων χρόνων.

Αποδείχτηκε ότι υπήρχε όντως συσσωρευμένο αυτό το “σωτήριο” λίπος για να καεί. Υπήρχε ελάχιστο στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα και αρκετό στα στρώματα της μεσαίας τάξης. Τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, όπως ήταν φυσικό, το έκαψαν πολύ νωρίς. Η μεσαία επιχειρηματική τάξη, αρχικά αιφνιδιασμένη από την κατάφωρη παραβίαση των κανόνων της ελεύθερης οικονομίας και από την αντιδημοκρατική λήψη αποφάσεων αφαίμαξής της, αλλά και πιο σφυρηλατημένη στις δυσκολίες, κράτησε με τα δόντια τον πρώτο καιρό και μεγάλο μέρος των χαμηλών στρωμάτων που απασχολούσε ή εμπλέκονταν στους κύκλους εργασιών της, άντεξαν κι αυτά μαζί της.

Τώρα όλοι τρώμε από τις σάρκες μας και η απίσχνανση είναι πλέον αποκρουστικά ορατή.

Δεύτερον, τελείωσε η σοφή υπομονή που επέδειξε ο κατά τα άλλα θερμόαιμος λαός μας.

Γι αυτή την υπομονή θα γράψουν οι ιστορικοί του μέλλοντος.

Στην αρχή ήταν η εμπιστοσύνη (αν και τραυματισμένη από τον αιφνιδιασμό) που έδειχναν οι οπαδοί και ψηφοφόροι των μεγάλων κυβερνητικών κομμάτων προς τον διατυμπανιζόμενο πατριωτισμό των ηγητόρων τους. Αυτή η εμπιστοσύνη επικρατούσε έναντι του κινήματος των αγανακτισμένων και τροφοδοτούσε αρχικά τη συνολική αντοχή. Στην αρχή η πλειοψηφία ήλπιζε ότι γίνεται κάποια ρεαλιστική διαπραγμάτευση με τους δανειστές και ότι έχει σχεδιαστεί πραγματικά μια σύντομη και μόνη εφικτή έξοδος από το τούνελ – τα ΜΜΕ άλλωστε ανέλαβαν να πείσουν ότι θα δούμε σύντομα το φως της εξόδου, αρκεί να διορθωθούμε με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στο κράτος και στους θεσμούς. Έτσι δόθηκε τότε η επικοινωνιακά επικρατέστερη οριοθέτηση της κρίσης και της διάρκειάς της.

Στην συνέχεια, όταν αποδείχτηκε ότι οι ηγήτορες (εγχώριοι και ξένοι) ήσαν νάνοι των διαπραγματεύσεων και ότι άλλες είναι οι μεταρρυθμίσεις που εφαρμόζονται, αυτή η εμπιστοσύνη αποσύρθηκε. Οι νάνοι όμως συνέχισαν να κυβερνούν και το 2013, με μόνη στήριξη από την κοινοβουλευτική παρέα τους. Για να τροφοδοτηθεί παραπέρα η συλλογική υπομονή χρειάστηκε να ανασύρουμε και να αξιοποιήσουμε και τα τελευταία υπολείμματα της αυτοπεποίθησής μας και σαν λαός και σαν άτομα. Ιδέες κυκλοφόρησαν πολλές και κινήσεις γίνονται καθημερινά, άλλοτε δειλά και άλλοτε υπερβολικά σεμνά. Καθώς όμως, τόσο στην οικονομία όσο και στην πολιτική, κανένα δυναμικό ρεύμα δεν εμφανίζεται για να δώσει ελπίδα, το αποτέλεσμα είναι να εξαντλείται και η αυτοπεποίθηση – το να πιστεύουμε δηλαδή ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε αν αφυπνιστούμε.

Σε αυτό εξάλλου βοήθησε και το σαράκι που διέβρωσε την αυτοεκτίμησή μας καθώς διατυπώθηκε εκείνο το “μαζί τα φάγαμε”. Διότι, με τραυματισμένη αυτοεκτίμηση αφενός και το αγχωτικό ερώτημα της συσχέτισης των ατομικών με τις συλλογικές ενοχές να πλανάται ανάμεσά μας, δεν μπορούμε να κρατήσουμε για πολύ σε επάρκεια και την αυτοπεποίθησή μας. Κάπως έτσι, μας τέλειωσε και η υπομονή και η οργή πλέον παίρνει τη θέση της υπομονής σχεδόν παντού, σχεδόν για όλους. Μόνον που οργή χωρίς κάθαρση στις αιτίες και τους πραγματικούς υπαίτιους, μπορεί σαν μπούμερανγκ να γίνει δύναμη αυτοκαταστροφής.

Τρίτον, είναι το γκρέμισμα κάθε ορθολογικά θεμελιωμένης ελπίδας για σύντομη ανάκαμψη.

Είτε σταματήσει το 2014 είτε το 2016 η βαθιά ύφεση, η οικονομία θα χρειαστεί χρόνο για να συνέλθει (να σταθεροποιηθεί) και η ανάπτυξη στη συνέχεια θα πάρει κι αυτή χρόνο. Διότι δυναμική ή σε ανάκαμψη οικονομία δεν είναι μόνον οι αριθμοί (τα μακροοικονομικά και δημοσιονομικά μεγέθη).

Πρώτα απ΄ όλα αλλά και πάνω απ΄ όλα δυναμική οικονομία είναι οι άνθρωποι που εργάζονται και επιχειρούν.

Η δυναμική οικονομία στηρίζεται στην ύπαρξη δυναμικών και ανανεούμενων στρωμάτων με όρεξη για εργασία και δημιουργία και την τόλμη του επιχειρείν. Αλλά κι αυτό δεν είναι αρκετό, χωρίς μια έστω παρηγοριά, μια βάσιμη υπόσχεση, για ένα έστω μεσοπρόθεσμα υγιές περιβάλλον, που κι αν δεν τους στηρίζει, τουλάχιστον δεν θα τους εμποδίζει. Αν ήσουν δυναμικός και δημιουργικός και τολμηρός και καθ΄ όλα ικανός και παρήγαγες αποτελέσματα και κάποια μέρα οι ηγήτορες που έπιναν κρασί στο όνομά σου, μπαίνουν στο μαγαζί σου και στο γδύνουν και ξαναγυρίζεις στο μηδέν, μπορείς να εμπιστευθείς ξανά το κάλεσμά τους για να κάνεις νέο ξεκίνημα; Μπορείς να εμπιστευθείς κάποιον άλλον νεώτερο ηγεμόνα που θα εμφανισθεί από την ίδια “φαμίλια” των παλιών;

Δεν μπορείς και σου είναι δύσκολο να εμπιστευθείς ακόμη και από την απέναντι “φαμίλια”. Όταν καείς απ΄ τον χυλό φυσάς και το γιαούρτι.

Έπειτα, μια δυναμική οικονομία δεν μπορεί να έχει ανισομέρεια στα πόδια της πέρα από έναν βαθμό. Δεν μπορεί να έχει και να βασίζεται σε κάποιο μακρύτερο ποδάρι (π.χ. μεταποίηση, εμπόριο, υπηρεσίες, τουρισμό, δημόσια έργα) και το ποδάρι της πρωτογενούς παραγωγής αγαθών να είναι το σημαντικά κοντύτερο. Μια εθνική οικονομία στο παγκοσμιοποιημένο και χαοτικό περιβάλλον του αχαλίνωτου ανταγωνισμού δεν μπορεί να είναι δυναμική αν δεν έχει ικανοποιητικό βαθμό ανεξαρτησίας και αντοχής στους “παγκόσμιους ανέμους” και έναν συγκεκριμένο ρόλο (μικρό έστω) στην παγκόσμια κατανομή εξαγωγικού εμπορίου, αν δεν εξασφαλίζει επάρκεια παραγωγής για τη διατροφή του πληθυσμού της και την αναγκαία εσωτερική παραγωγή φθηνής ενέργειας για να κινηθούν τα πάντα. Με λίγα λόγια αυτά που δεν φροντίσαμε τόσες δεκαετίες έγιναν και αιτίες για την κρίση αλλά θα είναι και αιτίες για τη βασανιστικά αργή έξοδο από αυτήν.

Τέλος, μια δυναμική οικονομία χρειάζεται να φρεσκάρεται με δυναμικές γενιές νέων ανθρώπων που βγαίνουν από καιρό σε καιρό στο προσκήνιο και προσαρμόζουν με σοφία τα πανιά στις αλλαγές των ανέμων. Μια δυναμική οικονομία χρειάζεται νέα ρεύματα και νέα οράματα. Χρειάζεται νέες επεξεργασίες της συλλογικής μνήμης και νέο Λόγο. Ένα νέο “Γιατί-Πώς-Πού”. Χρειάζεται συνεκτικότητα όταν γίνεται παράδοση σκυτάλης. Χρειάζεται είτε τη σοφία της γενιάς που παραδίδει, είτε τη διεκδικητικότητα της γενιάς που παραλαμβάνει, είτε στην καλύτερη περίπτωση και τα δύο.

Αυτήν την κρίσιμη στιγμή φοβάμαι πως δεν έχουμε ούτε το ένα ούτε το άλλο ή στην καλύτερη περίπτωση πως δεν είμαστε έτοιμοι σαν χώρα, σαν λαός. Το παλιό πολιτικό προσωπικό, γαντζωμένο στην αλαζονεία του και παραλογιζόμενο από τον φόβο της επερχόμενης παταγώδους πτώσης του, κρατάει σφιχτά τη σκυτάλη. Επίσης, οι εξουθενωμένοι επιχειρηματίες της μεσαίας τάξης δεν έχουν ακόμη πιστέψει πως η μόνη τολμηρή κίνηση που μπορούν να ελπίζουν είναι να δώσουν ζωτικό χώρο στη νέα γενιά και στις καινοτομίες των φρέσκων ιδεών. Από την άλλη μεριά η νέα γενιά σιωπά ή φεύγει. Φεύγει από ένστικτο αυτοσυντήρησης, φεύγει από έλλειψη καθοδήγησης ή σιωπά διότι ξοδεύει πολύ ενέργεια στις τεράστιες προσπάθειες να χαλιναγωγήσει πρώτα την οργή της ώστε να μπορέσει να σκεφθεί πώς θα διεκδικήσει το παρόν, που θα έπρεπε κανονικά να της ανήκει.

Στο 2014 τελειώνουν λοιπόν τα περιθώρια…

Όλοι το κατάλαβαν και όλοι είναι τρομοκρατημένοι – εγχώριοι και ξένοι ηγεμόνες. Όλοι στα κρυφά καταστρώνουν εναλλακτικά σενάρια. Μόνο που δεν είναι σενάρια για το αμοιβαίο καλό, για την έξοδο από την κρίση, για την πρόοδο. Είναι σενάρια για αντίδραση σε περίπτωση μεγάλης ανατροπής από την ίδια την κοινωνία. Είναι σενάρια ανάσχεσης μιας τέτοιας ανατροπής και κάθε ανατροπής.

Όμως η ελπίδα για το καλό όλων (Ελλήνων και Ευρωπαίων) βρίσκεται μόνον σε κάποια ανατροπή. Όχι την οποιαδήποτε ανατροπή. Αλλά στην ανατροπή που θα απελευθερώσει έναν ούριο δυνατό άνεμο όρεξης για έξυπνη δουλειά και για μοντέρνο νοικοκύρεμα σε όλο το αρχοντικό.

Διότι αρχοντικό είναι ο τόπος μας. Παλιό μεν, αλλά αρχοντικό, και ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα. Εμείς που το κατοικούμε είμαστε προς το παρόν οι ένοικοι. Για πόσο ακόμη; Υπάρχει ξέρετε περίπτωση, από ένοικοι του αρχοντικού να γίνουμε κηπουροί και επιστάτες και καμαριέρες. Οι επίδοξοι ένοικοι από την παγκόσμια τάξη της νέας ολιγαρχίας αλλά και γνωστοί γείτονες καραδοκούν. Αυτοί γνωρίζουν και τους φανερούς αρχαίους αλλά και τους κρυμμένους θησαυρούς του αρχοντικού και ανέκαθεν το λιμπίζονται. Σήμερα τρέχουν τα σάλια τους… είναι έτοιμοι.

Τελικά;

Θα συνεχίσουμε να τρώμε από τις σάρκες μας;

Θα περιμένουμε μέχρι την τελευταία σταγόνα υπομονής;

Θα δώσουμε τόπο στην ανεξέλεγκτη οργή ώστε να κάψει και τα χλωρά;

Θα συνεχίσουμε να φοβόμαστε τον “ξαφνικό θάνατο” παίρνοντας μικρές δόσεις δηλητήριου;

Θα συνεχίσουμε να αναπολούμε μια στρεβλή και κουτσή οικονομία με ένα αδηφάγο κράτος;

Θα φυσάμε συνέχεια το γιαούρτι;

Θα αποκαλούμε αποτυχημένη τη μια γενιά και ανέτοιμη ή και χαμένη την επόμενη;

Θα εκμηδενίσουμε κάθε ίχνος αυτοπεποίθησης;

Θα συνεχίσουμε τον αγκυλωμένο και απονευρωμένο πολιτικό διάλογο;

Θα σβήσουμε τις μνήμες και τα μαθήματα για να σωθούμε από τις ενοχές;

Μαζόχες μάλλον δεν είμαστε. Μήπως τελικά έχουμε μια κρυφή περιέργεια για το πώς είναι ο πάτος του πηγαδιού;

Οι ακραίοι κάνουν αυτό που ξέρουν και το μόνο που μπορούν: οδηγούν την κοινωνία στα άκρα.

Τελικά τι να κάνουμε;

Οι κατεργάρηδες να πάνε εκεί που τους αξίζει.

Οι σκεπτόμενοι, οι ανθρωπιστές, οι εραστές του δημιουργικού μόχθου όλοι μαζί να σηκώσουμε τα μανίκια σε έναν ειλικρινή και άμεσα αποτελεσματικό διάλογο.

Πρώτο έμπρακτο δείγμα να δώσουμε στις επερχόμενες εκλογές.

Για μια Ευρώπη και μια Ελλάδα με ανώτατη αξία την ανθρώπινη ελευθερία και την αξιοπρεπή ευμάρεια όλων.

Να σοβαρευτούμε όλοι. Τα περιθώρια τελείωσαν.

Νικόλαος Νημάς

Μέλος του Πολιτικού Συμβουλίου της “κοινωνίας αξιών”