Η πολιτική της “κοινωνίας αξιών” για Χωροταξία – Πολεοδομία – Αρχιτεκτονική Αξιών

“Βιώσιμη (με διάρκεια και αντοχή στο χρόνο) Αρχιτεκτονική” είναι η πρακτική σχεδιασμού, κατασκευής και συντήρησης κτηρίων με τέτοιο τρόπο ώστε οι επιπτώσεις στο περιβάλλον να ελαχιστοποιούνται. Ένα από τα βασικά της θέματα είναι η ενεργειακή αποτελεσματικότητα με την προσπάθεια μείωσης του ποσού της ενέργειας που θα καταναλώσει συνολικά το κτήριο σε ολόκληρο το κύκλο της ζωής του. Κάθε ενεργειακά μη αποτελεσματική αρχιτεκτονική πρακτική κρίνεται ως ανήθικη». 

Βασιλικό ινστιτούτο αρχιτεκτονικής της Αυστραλίας

Ο ορισμός αυτός με πολύ  εύστοχο τρόπο καταδεικνύει την ευθύνη της αρχιτεκτονικής έναντι των διογκούμενων περιβαλλοντικών προβλημάτων του πλανήτη, κυρίως αυτό της εξάντλησης των φυσικών πόρων. Η ευθύνη βρίσκεται στα χέρια των αρχιτεκτόνων. Όπως και η ευθύνη για στατική και λειτουργική επάρκεια, έτσι και η ευθύνη για επάρκεια στον ενεργειακό και στον οικονομοτεχνικό σχεδιασμό κάθε “έργου”, βαρύνει αυτόν που θα αποφασίσει για το πως θα είναι το έργο πάνω στο τοπίο της πόλης ή της υπαίθρου, πως θα ¨στέκεται” μέσα στο χώρο και στο χρόνο.

Αξίες

Η στατική αίσθηση που-πρέπει να-διαθέτει ο αρχιτέκτονας στηρίζεται στην εμπεδωμένη γνώση των αρχών της στατικής. Οδηγείται έτσι η σχεδίαση, από τις πρώτες γραμμές, σε στατικά πραγματοποιήσιμες και βιώσιμες λύσεις. Η “οικονομική” επάρκεια και η ενεργειακή βιωσιμότητα επιτυγχάνονται κατά τον ίδιο τρόπο. Όταν δηλαδή ο σχεδιασμός από την αρχική του φάση δομείται πάνω στις ακόλουθες αρχές και αξίες:

• Κοινωνική δικαιοσύνη
• Τιμιότητα στη διαχείριση.
• Ειλικρίνεια στη δομή και την εμφάνιση.
• Μέριμνα για τον τόπο (τοποφιλία).
• Μέριμνα για το μέλλον. Προνοητικότητα
• Πάθος για ομορφιά.
• Αγάπη για τον άνθρωπο.

Βιωσιμότητα

Είναι αλήθεια πως ο ”πράσινος” (βιώσιμος) προσανατολισμός στο σχεδιασμό και την κατασκευή έχει συνδεθεί με κανονισμούς και ρυθμίσεις, με ατελείωτες οικονομοτεχνικές αναλύσεις και ποσοστιαίες συγκρίσεις, με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται το ηθικό μέρος του ζητήματος. Από τη χωροθέτηση και το προσανατολισμό μέχρι και το τελευταίο υλικό που θα χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή οποιασδήποτε κλίμακας, κάθε απόφαση και χειρισμός αντανακλά στο οικολογικό αποτύπωμά της. Για την παραγωγή των υλικών, τη μεταφορά τους στο εργοτάξιο τη διαδικασία κατασκευής μέχρι την καθημερινή χρήση, καταναλώνονται τεράστια ποσά πολύτιμης ενέργειας. Το δε περιβάλλον επιβαρύνεται με ποικίλους τρόπους. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον ορατό πια κίνδυνο της εξάντλησης των φυσικών πόρων, προκαλεί ενίοτε πανικό που καταλήγει σε ακόμη πιο πολλές αναλύσεις και ποσοστά, σε αφορισμούς, μονοδιάστατες ιδεοληπτικές τοποθετήσεις και ανεφάρμοστα κανονιστικά μοντέλα. Η ηθική πλευρά πολλές φορές υποβαθμίζεται σκοπίμως, αποπροσανατολίζοντας τη κοινωνία που τείνει να αγνοεί προαιώνιους αξιακούς κώδικες της δόμησης, χάριν του “κέρδους” και της “ανάπτυξης”.

Το ερώτημα

“Κτίζω σημαίνει κατ΄ ουσίαν δημιουργώ κάτι για να κατοικηθεί. Η ουσιώδης επιτέλεση του ‘’κτίζειν’’ είναι η ανέγερση τόπων δια της συναρμόσεως των χώρων τους και μόνο όταν δυνάμεθα να κατοικούμε μπορούμε να χτίζουμε.”

Martin Heidegger

Η επιστροφή στο βασικό ερώτημα για την ουσία του “κατοικείν” μπορεί να προσφέρει αποτελεσματικότερες μεθόδους προσέγγισης των ζητημάτων . Θα ήταν μια μεγάλη δημιουργική ευκαιρία να ξαναβρούμε χαμένες αξίες, απορρίπτοντας την κατ’ ευθείαν σύνδεση της “ποιότητας” του χώρου, με τη χρηματική αποτίμησή του ανά τετραγωνικό μέτρο.

Η αρχιτεκτονική έχει δυνατότητα με τα δικά της μέσα να προκαλέσει καταστάσεις, να αναδείξει ποιότητες, να “σκηνοθετήσει” συμπεριφορές, να δώσει λύσεις όχι απαντώντας αλλά θέτοντας ερωτήματα: Ποιο “κέρδος”, τι “ανάπτυξη”, ποιές Αξίες, για “ποιους” και για “πόσο” ;

Η εμπνευσμένη αρχιτεκτονική αφήγηση του χώρου και του χρόνου είναι καταλυτική για την όποια εξελικτική διαδικασία εξισορρόπησης του περίπλοκου συστήματος άνθρωπος -περιβάλλον – τόπος – άνθρωπος.

“Αρχιτεκτονική είναι η με πολύ σκέψη δημιουργία χώρου”.

Luis Κan

Ελληνική Πραγματικότητα

Ο σχεδιασμός και η ουσιαστική μελέτη, η Αρχιτεκτονική δηλαδή, είναι αυτό ακριβώς που πάντα έλειπε στη χώρα μας.

Όσοι τα τελευταία χρόνια παρατηρούσαν τη διαμόρφωση των Ελληνικών πόλεων και της υπαίθρου, δεν ξαφνιαστήκαν από την έλευση της “κρίσης”. Η στρέβλωση στην παραγωγή του δομημένου χώρου και η καταστροφική απαξίωση του φυσικού περιβάλλοντος, ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής σε όσους δεν φορούσαν τις παρωπίδες της επίπλαστης “ευημερίας”. Ήταν θέμα χρόνου η έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού να οδηγήσει στο σημερινό αδιέξοδο, το οποίο σε ότι αφορά τα θέματα Χωροταξίας-Πολεοδομίας-Αρχιτεκτονικής συνίσταται σε πέντε κυρίως σημεία:

• Έλλειψη ολοκληρωμένου Εθνικού σχεδιασμού υποδομών και δικτύων, με βάση εφικτούς, επικαιροποιημένους αναπτυξιακούς στόχους,  με αποτέλεσμα να χαθούν ιστορικές ευκαιρίες στην ευνοϊκή συγκυρία των τελευταίων δεκαετιών του 20 αιώνα.
• Απουσία ρεαλιστικού σχεδίου λελογισμένης εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων για την ευημερία της κοινωνίας συνολικά, γεγονός που επέτρεψε την “άνοδο” μιας νεόκοπης οικονομικής “ελίτ” η οποία οικειοποιήθηκε βάναυσα τον πλούτο της χώρας,  στερούμενη πατριωτισμού και αξιών.
• Απαξίωση του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού τόσο σε θεσμικό όσο και σε επίπεδο εφαρμογής, με αποτέλεσμα την απαξίωση και το μαρασμό του δημοσίου χώρου.
• Απαξίωση της Αρχιτεκτονικής δημιουργίας ως κύριο μέσο παραγωγής χώρου, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας συνολικά του δομημένου περιβάλλοντος.
• Επιπλέον η αδυναμία παρακολούθησης των διεθνών εξελίξεων στην κατασκευή, με τη συνακόλουθη προσκόλληση σε αναποτελεσματικές, ξεπερασμένες πρακτικές, οδήγησε σε παραγωγή χώρου χαμηλής ποιότητας και δυσανάλογα μεγάλου ενεργειακού κόστους λειτουργίας.

Η επιδερμική προσέγγιση των θεμάτων Χωροταξίας-Πολεοδομίας-Αρχιτεκτονικής, σε αντιδιαστολή με όσα συνέβαιναν στην υπόλοιπη Ευρώπη στους τομείς αυτούς το αντίστοιχο χρονικό διάστημα, έκαναν τη χώρα μας παράδειγμα προς αποφυγήν και σ’ αυτό τον τομέα!

Τελικά, θα μπορούσε να πει κάνεις ότι η κρίση αξιών που διέρχεται η κοινωνία μας, έχει εγγραφεί αυτούσια στο περιβάλλον, φυσικό και ανθρωπογενές. Δυστυχώς ο δομημένος χώρος μετρά το χρόνο σε 10ετιες! θα χρειαστούν πολλά χρόνια για να εξαλειφθεί η ασχήμια από τις πόλεις και την ύπαιθρο, με την προϋπόθεση πάντα ότι θα αλλάξουμε άμεσα τη στάση μας.

“…..οι θνητοί πρέπει να αναζητούν εξ αρχής πάντοτε την ουσία του κατοικείν, στο γεγονός ότι πρέπει πρώτα να μάθουν να κατοικούν.”

Martin Heidegger

Η Πρόταση για μια ‘’κοινωνία αξιών’’

“Μαθαίνω” σημαίνει ουσιαστικά αλλάζω συμπεριφορά και στάση απέναντι στα πράγματα. Η αλλαγή στον τρόπο προσέγγισης του “κατοικείν”, συνεπάγεται αλλαγή στο “κτίζειν” και είναι πια επιβεβλημένη ανάγκη εκ των καταστάσεων.

Πως όμως θα επιτευχθεί η αλλαγή αυτή; Με τι κόστος και ποιες επιπτώσεις;

Πρόκειται για μια διαχειρίσιμη κατάσταση ή είναι ουτοπικό να πιστεύει κανείς πως μπορεί ο τόπος να οδηγηθεί σε καλύτερη κατάσταση;

Η απάντηση στα παραπάνω συμπυκνώνεται σε μια μόνο πρόταση:

‘’Μια Κοινωνία Αξιών μπορεί να εγγράψει στο χώρο τις Αξίες της’’.

Ο σκοπός είναι η “Κοινωνία” έτσι κι αλλιώς. Η στρατηγική στόχευση της επίτευξης “Κοινωνίας” μόνο διά μέσου της Δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της λογικής των “ίσων ευκαιριών”, πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτη θέση για μια χώρα που ανήκει στον λεγόμενο “δυτικό” αναπτυγμένο κόσμο. Έτσι ή συζήτηση επικεντρώνεται στην τακτική που θα πρέπει να ακολουθηθεί από δω και πέρα ώστε να επιτευχθεί η στρατηγική επιδίωξη.

Στο χώρο της Χωροταξίας της Πολεοδομίας, της Αρχιτεκτονικής και της κατασκευής οι αλλαγές εκ των πραγμάτων γίνονται σταδιακά και σε μεγάλο βάθος χρόνου. Είναι κρίσιμο λοιπόν να στηρίζονται σε μακροπρόθεσμου χαρακτήρα μέτρα και ενέργειες, που κυρίως θα αποσκοπούν στην αλλαγή νοοτροπίας.

Υπάρχουν όμως και άμεσα αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που θα οδηγήσουν σε μεσοπρόθεσμα αποτελέσματα, με την προϋπόθεση ότι θα εφαρμοστούν επιτυχώς.

Συγκεντρωτικά οι κύριες αλλαγές εστιάζονται σε τρεις τομείς:

• Παιδεία-Εκπαίδευση
• Νομικό πλαίσιο
• Αξιοποίηση ανθρώπινου δυναμικού

Παιδεία – Εκπαίδευση:  Οι αλλαγές και οι παρεμβάσεις στην εκπαίδευση είναι μια δύσκολη υπόθεση. Απαιτείται μακρόπνοος εμπνευσμένος σχεδιασμός και επιμέλεια στην εφαρμογή από τους εκπαιδευτικούς. Είναι οι πρώτοι που πρέπει να πειστούν γι αυτή την αναγκαιότητα!

1)        Το πρώτο και μεγαλύτερο βήμα προς αλλαγή νοοτροπίας είναι η ένταξη της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας ως βασική γνώση στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας. Μόνο έτσι θα υπάρξει ουσιαστική μεταστροφή στην αντιμετώπιση του δομημένου χώρου, του ανθρωπογενούς αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος από ενεργούς συνειδητοποιημένους πολίτες. Το ενδιαφέρον και ο σεβασμός προς τον δημόσιο χώρο είναι ανάγκη να αναδειχθούν σε κυρίαρχες αξίες της επομένης γενιάς. Η συναίσθηση ότι ο πολιτισμός συναρτάται από την συμπεριφορά και τη συνεισφορά ενός εκάστου στο “κτίζειν”, εγγυάται την ηθική στάση του “ιδιοκτήτη” και την απαγκίστρωση από “αντικειμενικές” και αγοραστικές “αξίες”. Επιτρέπει το “σκέπτεσθαι”!

2)        Το δεύτερο σημαντικό βήμα που θα απαιτηθεί, είναι η αναβάθμιση της τεχνικής εκπαίδευσης. Είναι αδύνατο να μπούμε σε μια νέα εποχή χωρίς να υποστηρίζεται η κατασκευαστική διαδικασία από καταρτισμένους τεχνίτες. Το τεχνικό επιστημονικό δυναμικό που διαθέτει η χώρα-εντός και εκτός συνόρων- είναι επαρκές και υψηλών επιδόσεων σε όλους τους τομείς. Χρειαζόμαστε όμως και καλούς μάστορες!

“Αρχιτεκτονική κάνουν τρεις μαζί. Ο Αρχιτέκτονας, ο Εργοδότης και ο Μάστορας! Ένας να λείπει αρχιτεκτονική δεν γίνεται.”

Άρης Κωνσταντινίδης

Νομικό Πλαίσιο: Το ισχύον νομικό πλαίσιο που διέπει τα θέματα Χωροταξίας, Πολεοδομίας Αρχιτεκτονικής και κατασκευής, τα τελευταία χρόνια έχει απολέσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας και εχέγγυου αποτελεσματικότητας.

• Άφησε να αναπτυχθεί πάνω στο απαράμιλλο Ελληνικό τοπίο ένα τεράστιο σε όγκο κτηριακό απόθεμα κάκιστης κατασκευαστικής και λειτουργικής ποιότητας, με ένα Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό (ΓΟΚ) που οδήγησε στο να κατασκευάζονται πανομοιότυπα κτήρια στη Θράκη και στη Κρήτη.
• Δημιούργησε τις εκτρωματικές “νέες” περιοχές των Ελληνικών πόλεων χωρίς να υπάρχουν οι υποδομές και τα βασικά δίκτυα.
• Έκανε απροσδιόριστα τα όρια αστικού ιστού και υπαίθρου δίνοντας ακόμη ένα τριτοκοσμικό αντιπαράδειγμα αστικής διάχυσης.
• Κατέληξε σε τρεις απανωτούς νόμους που προσπαθούν να “νομιμοποιήσουν” την ανομία καταπατώντας κάθε λογική και συνταγματική επιταγή.
• Επέτρεψε εξωφρενικές υπερτιμολογήσεις στα δημόσια έργα, ενώ παράλληλα άφησε αθωράκιστο τον δημόσιο έλεγχο ποιότητας και σκοπιμότητας.

Είναι σίγουρο ότι δεν επιδέχεται διορθώσεων. Πρέπει να αλλάξει εκ βάθρων.

Η μετάβαση σε ένα εντελώς καινούργιο νομικό πλαίσιο θα μπορούσε να αποβεί  χαοτική εάν γίνει χωρίς σχέδιο και από πρόσωπα ανεπαρκή να διαχειριστούν τέτοιου μεγέθους αλλαγή. Γι’ αυτό:

• Άμεσα, σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να κωδικοποιεί και να απλοποιηθεί τουλάχιστον το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, ώστε (με τις όποιες δομικές αδυναμίες του) να καταστεί εφαρμόσιμο.
• Ο έλεγχος της εφαρμογής είναι απολυτή ανάγκη να αναδειχθεί σε πρώτη προτεραιότητα. Θα αποτελέσει τη βάση για την αποδοχή και την εμπέδωση κανόνων δικαίου και ισονομίας απαραίτητων για την επιτυχία του νέου δυναμικού, επικαιροποιημένου και εξορθολογισμένου νομικού πλαισίου.
• Έργο δύσκολο που θα πρέπει να ανατεθεί στους καλύτερους αρχιτέκτονες πολεοδόμους με νομική κατάρτιση και διεθνή εμπειρία, να συζητηθεί επί της ουσίας με τον τεχνικό κόσμο της χώρας και με όλους τους παραγωγικούς φορείς της οικονομίας και του πολιτισμού.

Ανθρωπινό δυναμικό: Η παρουσία του ανθρώπου στο χώρο δημιουργεί τόπους. Η δόμηση είναι το βασικό μέσο για να οικειοποιηθεί ο άνθρωπος ως “ζώο πολιτικό” τον τόπο, να τον κατοικίσει να δημιουργήσει πολιτισμό. Στους τομείς της χωροταξίας, πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής, στην παρούσα συγκυρία στη χώρα μας , ισχύει ότι και για όλο το υπόλοιπο φάσμα της πολιτικοοικονομικής ζωής:

‘’Είναι απόλυτη ανάγκη να αποδεσμευτεί το ανθρώπινο δυναμικό που αποδεδειγμένα διαθέτει ο τόπος (εντός και έκτος συνόρων) και να αφεθεί ελεύθερο να οδηγήσει την χώρα στο μέλλον δια μέσου μιας νέας κοινωνικής συνθήκης , μιας ‘’κοινωνίας αξιών’’.

Πιο συγκεκριμένα:

• Πρέπει να τεθεί ως νέα βάση στην αντίληψη του σχεδιασμού μικρής και μεγάλης κλίμακας, η δημιουργική συνεργασία , η συλλογικότητα, η συμμετοχή του πολίτη-κάτοικου.
• Πρέπει να ενεργοποιηθεί και να προσαρμοστεί στα δεδομένα της εποχής και του τόπου, νέος τρόπος διενέργειας αρχιτεκτονικών διαγωνισμών ώστε να χρησιμοποιηθεί “ο λογισμός και το όνειρο” των νέων για την διαμόρφωση εθνικού χωροταξικού σχεδίου. 
• Η αναθεώρηση των Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΓΠΣ) πρέπει να γίνει με τον ίδιο τρόπο. Είναι οξύμωρο να διενεργείται διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για τη διαμόρφωση ενός πεζοδρόμου και να αφήνεται η σχεδίαση μιας ολόκληρης πόλης στη τύχη της “κατ ευθείαν ανάθεσης”.

Αρχιτεκτονική: Όλα τα παραπάνω κατατείνουν στο να δοθεί βήμα και λόγος στην αρχιτεκτονική (απαξιωμένη τέχνη στη χώρα που τη γέννησε), ώστε να δημιουργηθεί μια νέα κοινωνική πραγματικότητα, οι αξίες της οποίας θα εγγραφούν στο τοπίο της πόλης και της υπαίθρου, μετατρέποντας τις “δυστοπίες” σε “ευτοπίες”.

Αυτό που στην υπόλοιπη Ευρώπη έχει γίνει συνείδηση σχεδόν ένα αιώνα πριν με το Μοντέρνο Κίνημα και τη “Νεοτερικότητα”, ήρθε επιτέλους η ώρα να το εντάξουμε στην καθημερινότητα και τη ζωή του τόπου μας.

“Ο μηχανισμός της κοινωνίας, βαθιά αποδιαρθρωμένος, ταλαντεύεται ανάμεσα σε μια ιστορική σημασίας βελτίωση και την καταστροφή. Το αρχέγονο ένστικτο του ανθρώπου είναι η εξασφάλιση ενός καταφυγίου. Οι διάφορες τάξεις εργατών δεν διαθέτουν πια κατοικίες προσαρμοσμένες στις ανάγκες τους· ούτε οι καλλιτέχνες, ούτε οι διανοούμενοι. Στις ρίζες της κοινωνικής αναταραχής βρίσκεται σήμερα το ζήτημα της οικοδόμησης· αρχιτεκτονική ή επανάσταση.”

Le Corbusier

Η ‘’κοινωνία αξιών’’ θεωρώντας θεμελιώδη τη θέση “Ο πολιτισμός αρχίζει με την Τάξη, αναπτύσσεται με την Ελευθερία και καταστρέφεται με το Χάος”, έχει εντάξει στο πρόγραμμά της την ολοκληρωμένη αυτή πρόταση για τη Χωροταξία, την Πολεοδομία και την Αρχιτεκτονική Αξιών.

Γιάννης Τζίμας

Αρχιτέκτονας, επικεφαλής τομέα  Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Αρχιτεκτονικής Αξιών